Bài 6: Câu lệnh điều kiện (if – else)

Chúng ta bước vào một khái niệm rất quan trọng trong lập trình: Câu lệnh điều kiện. Đây là công cụ giúp chương trình biết tự động ra quyết định dựa trên những điều kiện cụ thể. Nói đơn giản, nếu A đúng thì làm X, còn nếu không đúng thì làm Y.

---

Mục tiêu bài học

• Hiểu cú pháp và cách hoạt động của câu lệnh if, else, elif trong Python
• Biết sử dụng điều kiện logic để kiểm tra dữ liệu
• Áp dụng để viết các chương trình phân loại, xử lý theo điều kiện
• Thực hành viết chương trình có tính tương tác cao hơn

---

Câu lệnh if là gì?

Trong cuộc sống, chúng ta ra quyết định dựa vào điều kiện:

• Nếu trời mưa thì mang dù
• Nếu điểm > 8 thì học sinh giỏi

Trong lập trình cũng vậy. Câu lệnh if cho phép chương trình chạy các đoạn mã khác nhau tùy theo điều kiện đúng hoặc sai.

---

Cú pháp cơ bản:

📋 Copyif điều_kiện:
    khối_lệnh_1
else:
    khối_lệnh_2

Lưu ý:

• Dấu : bắt buộc ở cuối dòng if và else
• Các dòng bên trong phải thụt lề (thường là 4 khoảng trắng hoặc 1 tab)
• Nếu chỉ có if, khối lệnh sẽ chạy khi điều kiện đúng
• Nếu có thêm else, khối lệnh trong else sẽ chạy khi điều kiện sai

---

Ví dụ:

📋 Copytuoi = int(input("Nhập tuổi: "))

if tuoi >= 18:
    print("Bạn đã đủ tuổi trưởng thành.")
else:
    print("Bạn vẫn chưa đủ 18 tuổi.")

---

Câu lệnh elif – nhiều điều kiện liên tiếp

Khi bạn muốn kiểm tra nhiều trường hợp khác nhau, dùng elif (viết tắt của else if).

Cú pháp:

📋 Copyif điều_kiện_1:
    ...
elif điều_kiện_2:
    ...
elif điều_kiện_3:
    ...
else:
    ...

Ví dụ:

📋 Copydiem = float(input("Nhập điểm trung bình: "))

if diem >= 8.0:
    print("Học sinh giỏi")
elif diem >= 6.5:
    print("Học sinh khá")
elif diem >= 5.0:
    print("Học sinh trung bình")
else:
    print("Học sinh yếu")

---

Kết hợp nhiều điều kiện với and, or, not

a. and – tất cả điều kiện đều đúng

📋 Copytuoi = int(input("Nhập tuổi: "))

if tuoi >= 18 and tuoi <= 65:
    print("Đủ điều kiện đi làm")

b. or – chỉ cần một điều kiện đúng

📋 Copyif tuoi < 18 or tuoi > 65:
    print("Không nằm trong độ tuổi lao động")

c. not – phủ định

📋 Copygioi_tinh = input("Giới tính (nam/nu): ")

if not gioi_tinh == "nam":
    print("Bạn không phải nam giới")

---

Một số lưu ý quan trọng

• So sánh chuỗi phải chính xác từng ký tự (ví dụ "Nam" khác "nam")
• Python không dùng dấu {} như C/Java mà dùng thụt lề
• Tránh viết quá nhiều elif nếu logic có thể đơn giản hoá bằng toán tử logic

---

Bài tập luyện tập

Bài tập 1: Nhập điểm trung bình. Phân loại học lực theo 4 mức: giỏi, khá, trung bình, yếu.

Bài tập 2: Nhập năm sinh. Kiểm tra người đó thuộc độ tuổi nào: trẻ em (<12), thiếu niên (12–17), người lớn (18–59), người cao tuổi (>=60)

Bài tập 3: Nhập số nguyên. Kiểm tra đó là số chẵn hay lẻ, và có phải số âm hay không.

Bài tập 4: Nhập mật khẩu từ người dùng. Nếu đúng mật khẩu "admin123" thì in “Đăng nhập thành công”, ngược lại in “Sai mật khẩu”.

---

Kết luận

Câu lệnh điều kiện là công cụ để chương trình tự động ra quyết định. Bạn có thể phân loại, kiểm tra, rẽ nhánh theo điều kiện cụ thể. Đây là kỹ thuật cốt lõi để các chương trình có thể phản ứng linh hoạt và tùy chỉnh theo hoàn cảnh.

Khi bạn cần chương trình lặp lại nhiều lần một công việc nào đó (ví dụ: in ra 100 lần, kiểm tra từng học sinh trong danh sách…), bạn sẽ cần đến vòng lặp – một kỹ thuật cực kỳ hữu ích trong mọi dự án.